[Deneme]"Kalanlar’da Varoluşun İzleri" | Tuğçe Ayteş

"VARIM, ÖYLEYSE DÜŞÜNÜYORUM"

Gri, ölüm, yalnızlık, yorgunluk…
Kalanlar, bittikten sonra bende “kalanlar” bu sözcükler oldu. Varoluşun yoğurduğu, karşı çıkışın ağır yükünü taşıyan yalnız, buğulu bir yazar Tezer Özlü.
Kalanlar'ı varoluşçuluk açısından değerlendirmeden önce, Ferit Edgü'nün onun için yazdığı (ayrıca kitaptaki ilk bölüm olan) “Önsöz Yerine”ye değinmek isterim. Bu yazıdaki örgü benzetmesi Tezer Özlü'nün hayata bakışına giriş niteliğinde:
“II
İç içe geçen yaşamlar vardır.
El-örgüleri gibi.
Bu örülen giysi sizin sırtınızda da olabilir,
karşınızdaki bir insanın sırtında da.
Renk renk motifler. Ya da düz
Hangi motif nerde başlıyor, nerde bitiyor
çıkaramadığınız.
Ama bir yerinden çekip koparmaya bakın.
Örgü sökülür, eğer sararsanız
adına ÇİLE denilen bir yumağı oluşturur.
Çocukluğundan ölümüne değin
tanıdığım Tezer'in yaşamını düşündüğümde
niçin bilmem (özellikle ölümünden sonra) kafamda hep
bu örgü imgesi oluşuyor…” (s. 6-7)

İnsanın sınırsız özgürlüğü

İnsan eylemlerinden, nesneler de özelliklerinden ayrıldığında ortada saf bir varoluş kalır. Kalmak kelimesi yanlış yönlendirmesin, çünkü deneyimlenen hiçliktir aslında. İnsanın amaçları yoktur, evrende süreklilik yoktur, aslolan sadece varoluştur. İnsanın hiçliği deneyimlemesi, hem herkes, her şey hem de hiçbir şey olması, insanın sınırsız özgürlüğü tabii ki cesaret isteyen bir konum, ağır bir yüktür. Tezer Özlü, her türlü baskıya ve faşizme karşı çıkma, insanların acılarını kendinde hissetme yükünün yanı sıra bu yükü de sonuna kadar taşır.

“Çağrı” başlıklı metinde karakter, akıllılıkla delilik arasında gidip gelirken ve intihar etmeyi arzularken benliğin yitimi ve diğer Benlerle birleşmenin eşiğindedir. “Kokan koridorlar SEN ve Benlerle dolu.” (s.16) Bu kişi, kendi varoluşunu duyumsamaya yaklaştığında nesneler de onlara atfedilen hacim, kütle gibi özellikleri kaybederler, bir yandan da bir bütün olarak algıladığımız gerçeklik parçalanmaya başlar. “İşte gene başım büyümeye başladı. Şimdi. Ellerim. Ayaklarım. Parmağım. Tüm etim büyüyecekler. [Kasıtlı bir özne-yüklem uyumsuzluğu bu bağlamda oldukça anlamlı.] Gücüm olsa elimi kaldırır, kendimin her yanı nasıl bürüdüğüne bakarım.” (s. 17) Sonlara doğru bu hem parçalanma hem birleşme olarak iyice karmaşık bir hal alıyor. “Ben gene iki BENLER oluyorlar bir BEN kaldırımda durmuş, yüksek yapıya bakıyor. İkinci ben tepeden ölümlere uçuyor. Diğer benler nerelerde? Bilemiyorum. Tüm benlerimi toplayıp uçmak.” (s. 18) Deneyimlenen şey, çok tuhaf ve çok da zor. Ayrıca kişiyi diğer insanlardan doğrudan farklı bir konuma yerleştiriyor ve dış dünyayı ait olunmayan bir yer haline getiriyor.

“Sarı ve Puslu” adlı metinde, varoluşçuluğu “Çağrı”dakinden daha da doğrudan sözcüklerde keşfediyoruz:
“Yaşamımız geçen yıllarının anıları olmadı. Her yıl, her gün, her an, yeni bir yaşam oldu. Yalnız benim yıllarımdan değil, varoluşun getirdiklerinden kaynaklanan bir yaşam birikimi ya da birikintisi oldu. Yalnız benim bırakacağım yaşantılarla bitmeyecek, tüm duygu, ilişkiler, sıcaklıklar, acılar ve dış dünyanın olaylarıyla kaynaşıp sürecek, akacak bir olay. Zaman zaman kendimi bağdaştırdığım dış dünya ile giderek zayıflıyor bağlantılarım. Kalkacak bir trene binerken, beni artık içinde bulunduğum ülke, gideceğim kent, ineceğim istasyon, bindiğim tren ve kompartımandaki insanlar pek ilgilendirmiyor. Trene binerken ben'in içinde bulunduğu duygu birikimleri ilgilendiriyor. Dış dünya ile tüm bağlantılarımın duygu birikimlerinden oluştuğunu biliyorum artık.” (s. 65)

Bu duruş, depresif ve bireysel olarak algılanabilir. Depresif olmak konusunda nihilizm bir adım öndedir. Varoluşçuluk, varoluşu ve bununla birlikte insanın özgürlüğünü kabul eder. Varoluşçulukla kardeş sayılabilecek ama her kardeş gibi farklı yönler barındıran nihilizmse ne özgürlük ne de varoluşu kabul eder. İnsanın yaşaması için neden kalmaz ve bu yüzden nihilizm genelde intiharı da getirir beraberinde. Tezer Özlü'nün intiharı arzular hale gelmesi, yaşamının ilerleyen yıllarında varoluşçuluktan ziyade nihilizme meyletmesine bağlanabilir. Varoluşçuluk ile nihilizmin karşılaştırmasını eğlenceli olarak anlatabilen “I Love Huckabees” adında değişik bir komedi filmi ve “Waking Life” adında bir animasyon filmi var, izlemek isteyenler için.

Bireyselliğe gelince, varoluşçuluk bütün ayrımları yok saydığı için ve Tezer Özlü'nün günlüklerinde bahsettiği üzere anne babasını dahi yabancı addeden kişi kendisini herkes ve her şey olarak algıladığı için, aslında rahatlıkla hümanist bir bakış açısını da beraberinde getirebilir. En azından Tezer Özlü'de, bunun izlerine rastlanıyor. Kitaptaki “Arnavutköy” metninde memleket özlemini anlatılırken satır aralarında bunun ipuçlarını yakalamak mümkün. “Yuvarlak tepenin gerisi bir dünya işte. İster bizim kentimiz, ister dünyanın herhangi bir kenti olsun! Burası da içeriyor her şeyi. Doğanları. Ölenleri. Öldürülenleri. Yaşam kavgası verenleri.” (s. 24)

“Ve bana ölümsüzlerin sonsuz acıları kaldı”

Tezer Özlü de Kalanlar'da dünyanın geri kalanı (en azından ayrılmak durumunda kaldığı Türkiye) için Sartre'ın bahsettiği gibi bir sorumluluk hisseder. Dünyanın tüm acısını kendi üzerinde hissettiğinden de sık sık bahseder (ki bu yıllarca telafisi olmayacak bir yorgunluk hissini de beraberinde getirir). “… Ve bana ölümsüzlerin sonsuz acıları kaldı.” (arka kapak) “Aşk acısı çekmedim hiç, çünkü dünyanın verdiği acı her zaman güçlüydü.” (s. 60) Ama bir noktadan sonra bu acıyı mutluluk olarak tanımlar.
“Acıyla bağlantılı mutluluğumdan çok memnunum.
Bir yandan dünyayı tüm insanların mekânı olarak algılamak gerekir.
Her sabah yepyeni bir dünyaya kalkıyorum. Her akşam dünyanın bütün yorgunluk ve acı çelişkileriyle dayanılmaz duruma geliyorum.” (s. 40)

Varoluşçu bireyin duruşu genelin duruşundan farklı olduğundan ve ayrıca bu radikal konumun intihar arzusunu da beraberinde getirdiğinden bahsetmiştim. Toplumun genel geçer kuralları ve yargılarına göre bir insanın kendi ölümünü istemesi anormaldir ve tedavi edilmelidir. Tezer Özlü de bu sebepten akıl hastanesine yatırıldığında insanlık tarihinin en berbat tedavi yöntemlerinden birine maruz bırakılır, beynine elektrik verilir.
“Dünyanın çeşitliliği ve yaşamın uzunluğu ne kadar şaşırtıcı. O zamanlar gençtim. Kafama elektrik verdiklerinde. Kafama. Elektriği beyin hücrelerime daha iyi gönderebilmek için tuz kullanıyorlardı. Dayan buna, diye düşündüm. Senin düşüncelerini değiştirip kendininkilerine nasıl olsa uyduramayacaklar. Seni görmek istedikleri gibi olmayacaksın hiçbir zaman. Tanımadığın sürece her acı dayanılabilir.
Beynini, düşünememe, algılamama durumunda tutmaya çalışmaları beş yıl sürdü. Beş yıl, tıbbın tüm araçları, kimyası ve o gri göl gibi.” (s.46)

“Seni senden çalan toplumdur”

Guguk Kuşu'nda McMurphy, akıl hastanesindeki zamanında fahişesinden tutun balık avına kadar hiçbir şeyden mahrum kalmamıştı. Bunu yaparken diğerlerini de teşvik ediyordu. Ama bir yandan da tek başına kaçma planı olduğunu da inkâr etmiyordu. Başka türlü anlatmak gerekirse acımasız hemşirenin (toplumun demek de hatalı olmaz sanırım) sıkı kontrolünde bile umudu vardı. Bazen daha fazla yaşamak istemeyecek kadar yorgun ve yapayalnız, daha fazla yazmak istemeyecek kadar umutsuz olduğunu haykırsa da satırlarında Tezer Özlü'de de buna rastlamak mümkün. “Hava çok güzel. Mavi gökyüzü, güneşin sıcaklığı hiç bitmeyecek gibi. Bugün neler düşünülür, diye geçiyor aklımdan. Belki yazı bile yazılır. Ne limanlar var yeryüzünde diyorum. Ne açık denizler. Ama dağlar arasında kaybolan kaç deniz var?” (s. 29)

McMurphy'nin yaptığı gibi baskıya karşı çıkış Tezer Özlü'de yoğun biçimde var. Kalanlar 'daki “Cümleler”de bunu çok net ifade etmiş:
“Çocukluğumuz üzerine kâbus gibi çöken eski kuşaklar, bilinçli yıllarımızı da elimizden almayı başaramayacak. Biz mutlu isek, mutlu olmayı istediğimiz ve bunun için çaba harcadığımız için mutluyuz.” (s. 59)
“Şunu öğrenmelisin: Sen hiçbir işe yaramaz değilsin. Seni senden çalan toplumdur.” (s. 60)

Tezer Özlü'nün, her türden faşizme karşı olduğunu “Sonsöz Gibi”nin son cümlelerinde okuyoruz:
“…Yanıma yaklaşan herkesi düşmanım olarak görüyordum. Onlar dünyaya bunca yıldır acı veren faşistlerdi. En büyük korkum faşistlerdendi. Benim, faşist olarak gördüklerimin faşist olmadığını görmeyi öğrendim. Bu deney bir şey getirdi mi bana? Hayır. Yıllardır faşistlerin zulmü altında yaşayan insanlar var. Yüzleri, elleri, gövdeleri başka.” (s. 75)

Tezer Özlü'den kalanların toplandığı kitap küçücük ama insanın içine doldurdukları kocaman. Konuyu sadece varoluşçuluk açısından değerlendirmek bile kabına sığmadı taştı. Onca sözcükten sonra neden hâlâ aslında çoğu şeyin eksik kaldığı hissi var içimde? Ya da bu kadar lafa gerek var mıydı onu anlatmak için? Tezer Özlü'nün Kalanlar'ı bittikten sonra işte böylesine bir çelişki içinde kalınıyor. Ben kendimle mücadele ederken bırakalım da Tezer Özlü kendini anlatsın:
“Kırk yıldır düşündüğüm halde, düşünmeye zamanım olmadığı duygusundayım.
Varoluşumuzun en ilginç yanı bu düşünsel oyun. Acı, sevgi, kurtuluş, yalnızlık, mutluluk, kin, ölüm, ağaç, dağ, deniz, çocuk, adam, gece, sabah, evlerin duvarları, dünya, dünyayı saran boşluk, sonsuzluk, hepsi düşüncede oluşuyor. Hayır, ‘Cogito ergo sum' demeyeceğim. Peki ne diyeceğim?
‘Varım, öyleyse düşünüyorum.'” (s. 52)

~~~
Sayı: 42, Yayın tarihi: 16/11/2009

tugce@mavimelek.com

Başa dön